Jordvern ein kongstanke

Møre og Romsdal Bondelag tildelte Knut Ødegård i april 2015 livslangt medlemskap i Bondelaget. Ødegård er kjent som diktar/forfattar, og for å ha starta Bjørnsonfestivalen i Molde. Som lyrikar er han oversett til 33 språk og er den mest oversette nolevande norske poet. Han har fått Islands høgste utmerking for gjendikting av Eddasagaen.

Dei siste åra har mange hatt store lesaropplevingar gjennom Liabonden si faste spalte i Romsdals Budstikke. Knut Ødegård er ein kulturberar med solid jordfeste i bondekulturen.

Jordvernkonferansen 3. april vart arrangert av Jordvern Møre og Romsdal i samarbeid med Landbruksmuseet på Gjermundnes, Bondelaget, Småbrukarlaget og Fylkesmannen.

Her er foredraget til Knut Ødegård på jordvernkonferansen 3. april:

Då han hadde gjort frå seg dagens arbeid ute på åkrane og etter at kyrne var mjølka, vaska han av seg sveitten ved å symja ut på djupet i fjorden. Så sette farfar, Knut A. Ødegård seg på trebenken under petroleumslampa og skreiv.

Han hadde ikkje tru på at elektrisiteten var til velsigning for menneska, og sta som han var, sat han slik med levande lys og skråtobakk i munnen og skreiv til han døydde i 1965, då var han 96 og det mangla berre fire år på at han hadde levd hundre år her på jordas overflate. Han symde på djupet til han var 86.

Kvar søndag køyrde vi langs grusvegane frå Holmarka i Moldelia til Malmefjorden – til farmor Martha med sine mørkebrune augo og krumme nase som minna om liner attende til det lova landet, og farfar med sitt krøllete hår og raude bart som seint vart kvit. Far med brun alpelue og vindjakke: Sjåfør i sin Wanderer W22, 6-sylindra 1936-modell. Mor i sin blomstrete kjole og vesle hatt, med svart handveske. Storesyster Marit med glansbilete, veslesyster Liv med sin teddybjørn og så eg så begredeleg stuttvokst og tynn og kvit og raudhåra.

Eg har skrive prosastubbar om korleis farfar overhøyrde oss i dei ti bodorda frå Det Gamle Testamente og i Snorres noregssoge.  Den gamle Bondeparti-ordføraren tykte dette var naudsynleg kunnskap, og no nikkar eg og tenkjer: Han hadde rett i det.

Farfar var fødd i indre Romsdal, av ei edel slekt med røter både i Skottland og Irland, men norsk som sjølvaste Dovrefjell og Romsdalshorn lell, og trass i sitt O´Neill–ske opphav langt attende i ættartreet.  Då far hans kjøpte gard i Malmefjorden, tok han namn etter garden, og vi vart sidan Ødegård. Eigentleg var dette meir som adresse enn som namn å rekna, for namnet var til vanleg døypenamnet på den tid: A-en i Knut A Ødegård stod for at han var son av Anders, og Ødegård at dei budde på garden Ødegård. Far min skreiv seg Arne Knutson Ødegård, men på fars tid var den gamle tilgjennegjevinga av gard som “etternamn” gått i oppløysing – så han skreiv seg ikkje etter garden på Holmarka.

Men altså farfar, bestefar i Fræna:  Han tok nok ikkje omsyn til farmor Martha i sin idealistiske motvilje mot utbygging av fossekraft til elektrisitet: Elektriske komfyrar og støvsugarar og denslags tenkte han nok ikkje på nei.

Men han skreiv. Og lenge var det slik at freningane sa til meg at “ja du skriv, du au ja, men han farfar din, gamalordføraren, han kunne skrive, han.” Eg tolde dét, og i grunnen var eg stolt av å vera han lilleknut hjå slik ein kraftkar av ein storeknut.

Det var bondens dikt vi fekk frå hans blekkpenn under petroleumslampa.

Han skreiv om verdspolitikken, han var vaksen mann med eigen gard og dekksbåt, kone og born då vi framleis var under svenskekongen. Far og eg samla dikta hans som hadde stått i aviser frå 1900 og framover.

I 1917, tre år før han vart ein av stiftarane av Bondepartiet, stod det eit dikt av Knut A. Ødegård i Romsdals Budstikke. Tittelen er rett og slett “Bonde”. Dette er skrive medan 1. verdskrigen rasar i Europa og bonden i Malmefjorden fylgjer gløgt med i hendingane gjennom flittig avislesing, og i diktet heiter det at

Om krigen innover landet velter

eg er den siste av dei som svelter,

Om kol og kornet i havet fór,

så lever eg av mi eiga jord.

Bakgrunnen er at at sjølv om Noreg formelt heldt seg nøytralt under 1. verdskrigen, vart vi pressa av England til å inngå ein avtale som førde til at Tyskland sette i gang ein ubåtkrig mot norske skip. Hausten 1916 vart 143 norske skip søkkte, 2.000 sjømenn miste livet under krigen. Vi finn denne tragedien att i farfars dikt, men endå meir om korleis krigen førde til full oppløysing av dei gamle samfunnsverdiane, til spekulasjonsøkonomi med aksje”jobbing”, prisstiging og arbeidsløyse.

Flukta frå landsbygda og frå jordbruket var i full gang. Industrialiseringa auka, byane voks, landsbygda med sitt jordslit var ikkje lenger attraktivt for dei unge som kunne dra inn til småbyen som syerskar eller kontoristar og sitja på kafé.

Verdskrigen hadde lært farfar og dei andre bøndene som samla seg i Landmandsforbundet at ein ikkje kunne stola på import av mat. Om det norske folk skulle overleva, måtte vi dyrka eiga jord og produsera vår eigen mat.

Import av mat og nedlegging av norsk jordbruk kunne sjå forlokkande ut på reknemaskina, men når krig eller annan katastrofe kjem, er det ille for folket om vi ikkje har verna om vår eiga matjord.

Dette visste den gamle bonden.  Som skreiv i RB året 1917:

Ja eg er glad då eg går og gravar

i jord og grus, for eg veit eg lagar

eit større Noreg enn før det var

og skapar betre min ættargard.

No er jo problemet endå meir dramatisk enn på farfars tid: I løpet av dei siste femten åra er heile 750.000 mål dyrkajord borte. Det dreier seg om matjorda vår, den vi skal leva av, den vi skal overleva på om nye krigar og katastrofer kjem og matforsyninga vert stogga.

Konsekvensen av dette manglande jordvernet er at vi får endå mindre evne til å brødfø folk i landet vårt. Det er ein nøye samanheng mellom graden av sjølvforsyning og nedgangen i fulldyrka jord.

Det handlar om politikk, om økonomi, men også om liv og død, også om kva slags Noreg vi vil ha.

Det er eit faktum at den politisk styrde utviklinga mot større og færre bruk fører til at meir av jorda går ut av drift, og eg byggjer på granskingar som seiniorforskar Jostein Vik ved Norsk senter for bygdeforsking legg fram.

Ja, kva slags Noreg vil vi ha?

Farfar skreiv:

Ja bløm då Noreg med grøne lier

og kløvervollar og gode tider,

så jordas avling når hausten kjem

kan fylle kjellar og låvelem.

Resultatet av manglande jordvern ser vi klårt alt no, med alle dei nedlagde gardsbruka, alle dei uhausta markene som gror til av kratt og orekjerr , alle desse fråflytta hus, nedlagde skular, avfolka bygder.

Vil vi verkeleg eit tomt bygde-Noreg med nokre få digre industriaktige gardsbruk i sentrale stròk av landet medan resten av fedrelandet vert avfolka og folket flytt til Oslo, Bergen, Trondheim + nokre storkommunar i tillegg?

Jamvel pave Frans lyfter fram den vesle bonden. Bøneemnet han gav alle katolikkar i fjor vår var “den vesle bonden”. Ja, den vesle bonden må få den løn han fortener, det er han som kan gje dei svoltne mat i ei verd av krig, hunger, flyktningar i ein storleik som vi ikkje har sett sidan folkevandringstida på 3- 500-talet.

Og Rolf Jacobsen, ein annan from katolikk, den store diktaren Rolf Jacobsen skreiv eit av sine sterkaste dikt om “Den lille bonden”.  Det byrjar slik:

Det er den lille bonden

som er taperen i verden.

Det er den lille bonden

som har falt i alle krigene,

den lille bonden, hvor han bor i verden

som de tok jorden fra

(...)

Og lenger ute i diktet:

Det er den lille bonden som skal flytte ut fra dalen sin

til samlebåndene og fabrikkhallene.

Det var den lille bonden de tok kuene fra

og åkeren til den nye motorveien.

Det er han som ligger våken om nettene

for å betale lånene sine til bankene

så de kan bygge de svære husene som ligner slott.

Det er han de har jaget inn til byene

og fylt de digre blokkene med (Han tilpasser seg nok).

Det er den lille bonden som har mjølket kuene

og plukket stein fra alle åkrene

hvor vi makelig nå kan så og høste.

Det var den lille bonden som visste hvordan bygget såddes

og hvordan kalvene ble til.

Han vet om skyene og vinden, og vinteren

- om den blir streng. Humringen av hester

kjente han godt. Nå kjenner han traktoren

og rentene på lånet, når det skal betales.

Men døren har han ennå litt på klem, den lille bonden.

Han hører når graset gror

og når jorden pånytt skal føde.

Han som har tapt. Til nå.

Men som vi kanskje må spørre snart

om veien. Dit vi kom fra.

Der det gror.

Men vi spør ikkje.  Vi tek framleis åkeren frå bonden til den nye motorvegen, også her hos oss. Det spørs kor mykje jordlova tel, ho som seier at jordviddene i landet skal brukast på mest gagnleg vis for samfunnet og dei som har yrket sit i landbruket, når Vegvesenet vil leggja E 39 gjennom dyrka mark.

Dei tek jorda frå “den lille bonden” og dei andre bøndene kring Hjelset og mange andre stader i landet når  jord vert sett opp mot optimale tekniske løysingar i vegtraséval eller andre oppgåver som alle tykkjest viktigare enn å ta vare på jorda vår, den vi skal leva av. Då er det den sterkastes rett som gjeld.  Og når teknikk, fart og kortsiktig profitt vert sett opp mot langsiktige mål for å fø folk i framtida, neste generasjonar, vil jordvernet tapa – ser det ut til.

Argumentasjonen er økonomi. Det er lønsamt å koma raskare fram med varene, lønsamt med meir trafikk. Når jordbruket må vikja, er det andre stader enn hjå den lille bonden maten må hentast frå.

Lønsamt for kven? For store importørar og grossistar som hentar maten og kleda frå utlandet. Ein gong var Romsdal konfeksjonslandet, det krydde av dressyarar, store konfeksjonsfabrikkar og småe systover med arbeidsfolk frå bondelandet. No er det ein saga blott. Ein gong vart sko laga i Noreg på skofabrikkar som bondefolket byrja arbeida i, no er det ikkje mange norske skopar att. Eg står her i ein italiensk dress og i spanske sko. Det er fordi eg er så jålete at eg set pengane mine der i staden for å la dei gå med til øl. Men dei fleste går vel rundt i plagg laga hjå underbetalte slitarar i Asia.

Men la meg gå litt tilbake i tid, til då dette byrja.

Eg er altså så heldig at eg kjende farfar min som vart fødd i 1869. Det er ein svimlande tanke at eg, som seier dette i 2017, kjende ein mann som vart fødd djupt nede i 1800-talet: Denne bestefar min, som fortalde meg om sine barndomsopplevingar, hadde sjølv besteforeldre som hadde fortald han om opplevingar frå tida då Noreg var ein del av Danmark og då Napoleonskrigane rasa i Europa. Slik kan eit par hndre års historie vera heilt nær og nesten “sjølvopplevd”.

Farfar er i fleire dikt oppteken av korntoll og kornmonopol. Dette heng igjen saman med dei redselsskildringane han gjev av situasjonen under og etter 1. verdskrigen – og som dreier seg om ei viktig side ved jordvernet.  Rett og slett: Mat åt folket.

Grensevernet for korn vart gradvis nedbygt frå 1842 og eigenproduksjonen møtte ei økonomisk utfordring ved at billig kveite vart importert frå Amerika, Tyskland og Russland.  I denne konkurransen måtte bøndene leggja om til meir mjølkeproduksjon og la skipslastane med utanlandsk korn rå. Så kom verdskrigen med dei forferdelege søkking av skip og omkomne sjøfolk.  Resultatet vart skyhøge matprisar, svolt og samfunnsuro.

Han har mange dikt som går rett inn i kjerna av konflikten: Om vern av matjorda, om toll på import, om kornkammer, men når han ser korleis alle flyktar frå bygdene og inn til tettfolka sentra, kan han retta på ryggen og skriva at

...

Men krigen kom til jordens folk

slik som du tidt har sagt,

den store mann og fredens tolk

gikk løs på folkejakt.

Og skuter sank til havets bunn

og Norges mat gikk med

og mange fikk sin siste blund

mens barn og kvinner gret.

Og tingets menn skrek ut til deg,

du bondemann i nord:

Nu må du frelse deg og meg

for nøden blir visst stor.

...

Dette stod i Romsdals Budstikke i 1919, etter at mange skip med korn og annan mat på veg til Noreg frå utlandet vart søkkt med skipa i havet.

Ja., import av mat og nedlegging av norsk jordbruk kunne sjå forlokkande ut på papiret, men når katastrofe kjem, er det ille for det folk som ikkje har verna om si eiga matjord.

Kolbjørn Gaustad frå Jordvern Møre og Romsdal hadde eit sterkt innlegg i Romsdals Budstikke i februar i år – og då er vi om lag hundre år etter at farfar åtvara mot nedlegging av av dyrkajord – og der Gaustad med rette krev at utbygging av Europavegen gjennom Hjelset skal skje på andre areal enn dyrka mark.  Det er ein trasé midt gjennom noko av den beste dyrkajorda, Gaustad skriv om.  Han viser til at det er gjennom Jordlova vi har lovheimel til å ta vare på dyrkajorda eller matjorda.

Men framleis er det slik farfar skreiv om, at dette hjelper lite så lenge vi ikkje sender dei kvinner og menn på Stortinget og inn i regjering som gjer det mogeleg å gjennomføra det som er den klinkande klåre intensjonen med Jordlova.

Regjeringa la fram ei jordbruksmelding før jul i fjor som er brennaktuell nett i desse dagar – men så fekk vi vita for nokre dagar sidan at politisk behandling er utsett.

Og dessverre er ikkje hovudmottoet vern om matjorda i jordbruksmeldinga. Nei, hovudmottoet er eit meir kostnadseffektivt landbruk. Det høyrest besnærande ut, men ordet kostnadseffektivt her tyder større einingar for å få billigare mat.

Det tyder nedlegging av endå fleire gardsbruk. Det er ikkje slik overalt, og det er aldeles ikkje slik i vår del av landet, at det er berre å slå saman småbruk så får du ein storgard. Naturen har sett sine grenser for det. Resultatet her hos oss er nedlegging av matjordsareal: Det teknologane ikkje tek frå oss med sine futuristiske vegprosjekt, tek politikarane frå oss med si jordbruksmelding.  Det vil bli produsert mindre norsk mat på denne måten, det vil bli auka import, det vil bli endå meir fråflytting frå bygdene våre, nedlegging av skular og grendehus, kjerr og ugras listar seg fram og set røter der det ein gong var gras, korn, poteter, grønsaker.

Idelologien bak dette er stadig meir sentralisering, med nedlegginga av heile landsdelar – slik vi ser i den nordlege delen av nabolandet Sverige – og store motorvegar gjennom det som ein gong var livsgrunnlaget vårt, for å koma fortast fram på lengst mogeleg distansar. 

Det ironiske er at folk vil ha kortreist mat, dei vil vita kvar maten kjem frå og korleis maten vert til.

Om bonden framleis skal så og hausta her, kan han ikkje bli stadig meir kostnadseffektiv utan at det går på livskvaliteten laus. Og skal folk framleis bu i bygdene våre, toler vi ikkje høgare tettleik av husdyr og meir køyring av fôr og gjødsel.

Om vi skal ha eit landbruk her i landet som nyttar landets naturlege ressursar, må landbrukspolitikken endrast i stikk motsett retning av det regjeringa gjer framlegg om i landbruksmeldinga.

Heller enn å fjerna marknadsordningar, slå saman soner og auka kvoter, må vi styrka dei gode ordningane vi har i Noreg og leggja til rette for mindre einingar som utnyttar dei naturlege føresetnadene til beste for heile samfunnet. Og ja: Det må bli lønsamt å driva landbruk i heile landet. Og det gjeld heile landbruket, frå korn- og grønsaksproduksjon til husdyrhald.

I grunnlagsdokumentet for den nasjonale transportplana (NTP) er ikkje jordvernet med – stikk i strid med den jordvernstrategien som Stortinget har vedteke. Når jordvernet ikkje er med i plana for veg- og baneprosjekt, er det lite som hindrar at utbyggingsprosjekta med firefelts motorvegar m.m. jafsar i seg og et opp endå meir dyrkamark.

Eg har i mange år skrive epistlar i Romsdals Budstikke der eg kallar meg “Liabonden”. Om dette er det å seia at min barndoms Holmarka – der eg voks opp på morsgarden - vart ekspropiert av Molde kommune med den grunngjevinga at der skulle det byggjast nytt gymnas. Deretter vedtok politikarane at det skulle byggjast ein veg tvers over eigedomen i nord og der kom Bekkevollvegen. Heldigvis er det vesle som er att ikkje attgrodd ettersom Romsdalsmuseet får leiga vår gamle jord av kommunen og driv det dei kallar besøksgard. Det er godt og vel, men det same museet opptrer lite musealt når det slepper laus tunge hestar som trampar ned det gamle dreneringssystemet og byggjer om fjøs som før var for kyr, sauer og høns til hesteplass og øydeleggjer det gamle systemet med å køyra høyet frå hesj opp låvebrua og ned i høyromet i løa ved å byggja golv over det heile.  Det er etter mi meining med på å gje ei misvisande historieforteljing. Men lat no det liggja, i staden avsluttar eg med ein liabonde-epistel som òg knyter seg til vårt tema:

MØKK

No bryt våren seg fram med ei veldig kraft i lia. 

Og eg går her og stullar oppe på Holmarka slik eg har gjort i snart 70 år.  Ein song blir til av seg sjølv i hovudet mitt:

Sjå våren bryt med velde

igjennom frosen jord!

Det lauv som hausten fellde

og inn i vintren fór

-  oppstått det er med våren

i ljos, som knopp på kvist ....

Og slik held det fram å syngja i meg, det legg seg ord på ord og line på line, rim på rim. 

Og medan songen bryt seg fram i meg, bryt ein heil barndom seg fram i den gamle filmframvisaren eg har inne i dette snart snauskalla hovudet mitt med nokre krøllar på:

Det er som om alt pressar seg fram, i ein grøn jubel.  Det er knoppane som brest for augo på meg.  Og eg er ein liten gutunge på Holmarka i denne indre filmframvisaren min.

Barnet som ser, og som kjenner på dei vårferske luktene.  Syrinen blømer snart med sin finaste parfymeange.  Ja, om det så er lukta av møkk, stram som ho er, så varslar ho det store mysterium der det som var fastfrose i ei iskald dødsklo livnar til att og veks seg sterkt og sevjerikt fram.

Eg ser ei open fraukjellardør, det er morfar Ole Hol som står der no på sørsida av den raudmåla løa og spar saftig møkk i ei kjerre.  Eg får vera med og spa og spreia møkk med eit lite møkkagreip over markene våre.  Høh! seier eg om eg høyrer folk kalla meg ein møkkamann.  Høh! seier eg, som veit at møkka er ei velsigning om ho vert til gjødsel.

Og her luktar det ikkje vondt, men stramt kanskje . Ekte, skikkeleg kumøkk som vart spadd ned i fraukjellaren gjennom lukene i fjøsgolvet etter at kyrne hadde gjort frå seg, den møkka var med på å få graset til å veksa seg frodig og sterkt og høgt.

Og då vara det ikkje mange månadene før vi tok til med slåttonn:  Morfar fremst med dei fine rørslene i ljåen sin.  Eg etter med stuttorv.  Etter kvart lærde han meg å halda ljåen og slå med slike fine boger og halda brodden i ljåbladet litt opp slik at eg ikkje støytte ljåen i jord og stein.  Og så var det ein runde med slipesteinen, der eg drog, morfar slipte.  Eg hugsar han hadde ein utruleg, syngjande teknikk med brynet då han stogga opp av og til, i ein rytme der brynet av finkorna stein strauk annankvar gong mot venstre, annankvar gong mot høgre side av ljåbladet.   Ja, det var den reinaste song, som blanda seg med fuglane som kvitra sine meldingar frå snart alle busker og tre.

Så var det å setja opp hesj.  Det kan eg framleis, både å slå med ljå og setja opp hesj, så eg skal nok klara meg om verda kring meg byrjar kasta møkk på folk i staden for på markene der graset skal veksa til fôr.

Men dét har eg til gode å forstå:  Då eg var ein tynn spjæling som prøvde hjelpa til på vårt vesle liabruk, då var det nok med 4 -5 kyr, nokre sauer og høns:  Vi leid ikkje naud, vi klarte oss godt.  No er vel sanninga at det var attåtarbeid andre stader, med klingande mynt og jamvel setlar å få.  Likevel: På eit slikt  grunnlag var det  nok til oss sjølve - og besteforeldra mine kunne endå til senda eldstesonen til Oslo på Menighetsfakultet der han kom ut frå fakultetet etter sju år og vart ein sokneprest.  Utan ei krone i gjeld!  Ja, velsigna vere Ole og Kristine Hol.

Det graset vi slo, hesja og køyrde inn i høyløa då det var tørt, det var nok fôr gjennom vinteren og heldt høgste kvalite.  Dyreflokken var organisk tilpassa den markens grøde som liabonden kunne fø krøtera på.

Kvifor eg skriv om dette?  Det er for å syna ein kontrast mellom før og no, men òg for å ropa varsko mot korleis vi steller oss med landbruket vårt.

Ingen kan forklara meg kvifor ein bonde må ha 30 – 40 mjølkekyr og gjerne 70 krøter for å overleva i våre dagar.  Kva er det for slags politikk som ligg bak dette?

Eg tenkjer på bonden, den vesle bonden og den store bonden.  På bonden same kor stor eller liten og kvar i verda han dyrkar si jord.  Eg har fått reisa jorda rundt med dikta mine frå lia.  Heilt oppe ved Tibet-fjella har eg stått og lese dikt om dyrking av jord, og då omsetjinga vart lese, nikka fjellbøndene:  Ja, slik er det!  På Balkan har eg stått og lese, og i Israel, ja eg har gode omsetjarar som skjønar at eg skriv om slikt dei har i sin eigen tradisjon – overalt på kloten:  Vi sår, og vi haustar av det vi har sådd.  Det er fødsel, død og jublande oppstode.

For bonden er den same overalt i verda.  Bonden står ikkje berre og spar og grev for seg sjølv og sin portemoné.  Nei, bonden lever på det forfedrane dyrka opp, og bonden dyrkar opp for neste generasjon:  Det er lange liner, hundreårsliner i det arbeidet bonden gjer.  Plantar bonden skog, er det ikkje han sjølv som kan ta ut av den skogen.  Nei, det er neste generasjonar, det er investering i framtida!

Bonden veit at han må så for å hausta, at det må setjepotet i jorda om det skal bli mangfaldige nypoteter.  Og at det må gjødslast!

Men kva skjer no? Kvifor leggja ned det eine bruket etter det andre på bygdene våre?  Tusenvis av norske gardar er nedlagde i gode jordbruksområde etter 2. verdskrig,  hundrevis kvart år.

Det løner seg ikkje, er svaret eg får.  Det må store einingar til.  Vekk med alle små!  Og mellomstore òg!  Vekk med dei bøndene! Vi importerer heller mat frå utlandet.

Den fine balansen mellom gras og krøter er borte.  No skal bonden kjøpa fôr som er importert frå Sør-Amerika.  Utan at folk flest er klar over det, er norsk landbruk i løpet av få år blitt avhengig av soya frå Brasil til kraftfôr.  I dag er sjølvforsyninga i Noreg redusert heilt ned til 37%:  Dei som steller med landbrukspolitikk her i landet har lagt opp til at soya frå Brasil utkonkurrerer norsk gras.

Bonden har alltid visst at etter godår kan det koma uår.  Krigar kjem etter fredstider, med blokade av import.  Kalde regnår etter år med milde somrar.  Då gjeld det å ha eigne ressursar å ta av.  Og kva med kornet?  Har vi nok av det i dag om uår og krig råkar oss? Bøndene ivra for kornmagasin, slik at vi kunne tryggja oss mot vonde dagar:  Kornmagasina var forløparen for sparebankverksemda i landet vårt. 

Det dreier seg òg om at folk framleis kan bu i bygdene våre, i nord som i sør, det dreier seg om vår identitet som folk, og om å vera budd på å forsvara dette landet vårt – mot krisetider og mot åtak frå ytre fiendar.  Sjølvforsyning og folkesetnad over heile landet er god forsvarsstrategi.

Men eg byrja med våren og møkkaspreiing, gjødsling.  Ikkje slik at eg meiner vi kan eller bør avlysa bruk av kunstgjødsel, det var berre desse intense luktene som dukka opp samstundes med at vårknoppane brest for augo mine:  Og eg ser meg sjølv som ein smågut som får vera med på å gjødsla med kumøkk her oppe i lia.

Det kan vera ei god gjerning å slengja ut møkk – men ikkje med ord, og ikkje mot folk.